ناوه‌ڕۆك
ناساندن
جەنگی جیهانیی یەکەم (بە ئینگلیزی: World War I، بە عەرەبی: الحرب العالمية الأولى)، زۆرجار بە کورتکراوەی (WW1)، کە بە جەنگی گەورەش ناسراوە، یەکێک بوو لە کوشندەترین ململانێ جیهانییەکان لە مێژوودا. جەنگاوەرانی سەرەکیی جەنگەکە زۆربەی ئەورووپا و ئیمپراتۆریەتی کۆلۆنیالیزمیان لەخۆگرتبوو، هەروەها هەریەک لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیا، ئەمریکا، ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریەتی ژاپۆن، لەگەڵ شەڕکردن لە سەرانسەری ئەورووپا، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەفریقا، زەریای هێمن و بەشێک لە ئاسیا. بە مەزەندەکردن ٩ ملیۆن سەرباز لە شەڕەکاندا کوژراون، لەگەڵ ٢٣ ملیۆن بریندار، لە کاتێکدا ٥ ملیۆن هاووڵاتی مەدەنی لە ئەنجامی چالاکییە سەربازییەکان و برسێتی و نەخۆشییەوە گیانیان لەدەستدا. ملیۆنان کەسی دیکە لە جینۆسایدەکانی ناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و لە پەتای ئەنفلۆنزای ساڵی ١٩١٨ گیانیان لەدەستدا، کە بەهۆی جووڵەی شەڕڤانان لە کاتی جەنگدا خراپتر بوو.
بەرەی ڕۆژاوا
تاکتیکە سەربازییەکانی پێش جەنگ کە جەختیان لەسەر شەڕی کراوە و تاکەکەسی دەکردەوە، لە ساڵی ١٩١٤ و دەستپێکی جەنگدا بەسەرچوو بوون. پێشکەوتنە تەکنەلۆژییەکان ڕێگەیان بە دروستکردنی سیستەمی بەرگریی بەهێز دا کە تاڕادەیەکی زۆر بتوانێت ڕێگری لە پێشڕەویی پیادەی بەکۆمەڵ بکات، وەکوو تەلی دڕکاوی، چەکی ڕێژنگ و لە سەرووی هەمووشیانەوە تۆپخانەی دووری بەهێزتر، کە بەسەر سەنگەرەکانی شەڕدا زاڵ دەبوو و زەوی کراوەی بە سەختی بۆردمان دەکرد. هەموو لایەنەکانی جەنگیش بە بەردەوامی توێژینەوە و کاری زیاتریان دەکرد بۆ پەرەپێدانی باشترین جۆرەکانی چەک کە کوشندەترین بن. بە تێپەڕبوونی کات تەکنەلۆژیا دەستی کرد بە بەرهەمهێنانی چەکی هێرشبەری نوێ، وەک شەڕی گاز و تانک.
دوای یەکەم شەڕی مارن لە ئەیلوولی ١٩١٤، هێزەکانی هاوپەیمانان و ئەڵمانیا بەبێ سەرکەوتن هەوڵیان دا یەکتری تێبپەڕێنن، ئەمەش زنجیرەیەک مانۆڕ بوو کە دواتر بە "پێشبڕکێی دەریا" ناسرا. تا کۆتایی ساڵی ١٩١٤ هێزە دژبەرەکان بە درێژایی هێڵێکی نەبڕاوەی پێگە چەسپاو لە کەناڵەوە تا سنووری سویسرا ڕووبەڕووی یەکتر بوونەوە. بەو پێیەی ئەڵمانییەکان بە گشتی زەوییە بەرزەکانیان گرتبوو، و ئینگلیز و فەرەنسییەکانیش خەندەقیان لێدابوو، خەندەقەکان بۆ ماوەیەکی کاتی دادەنران تاوەکوو ئەو کاتەی بتوانن هێرشە بەرگرییەکانی ئەڵمانیا بشکێنن. هەردوولا بە بەکارهێنانی پێشکەوتنە زانستی و تەکنەلۆژییەکان هەوڵیان دا ئەو چەقبەستووییە بشکێنن. لە ٢٢ی نیسانی ١٩١٥ لە شەڕی دووەمی یپرێسدا، ئەڵمانییەکان (بە پێشێلکردنی ڕێککەوتننامەی لاهای) بۆ یەکەمجار لە بەرەی ڕۆژاوا گازی کلۆریان بەکارهێنا. زۆری نەخایاند چەندین جۆری گاز لەلایەن هەردوو لایەنەوە بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکارهێنران و چەکێکە هێندە یەکلاکەرەوەش نەبوو، بەڵام بوو بە یەکێک لە ترسناکترین کردارەکانی جەنگەکە.
بەردەوامی شەڕی خەندەقەکان
بۆ ماوەی دوو ساڵی داهاتوو هیچ کام لە لایەنەکان نەیانسەلماند کە توانای یەکلاکەرەوەیان هەیە. بە درێژایی ساڵانی ١٩١٥-١٩١٧، ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا و فەرەنسا زیاتر لە ئەڵمانیا زیانی گیانییان بەرکەوت، بەهۆی هەردوو هەڵوێستی ستراتیژی و تاکتیکی کە لایەنەکان هەڵیانبژاردبوو. لە ڕووی ستراتیژییەوە، لە کاتێکدا ئەڵمانییەکان تەنیا یەک هێرشی گەورەیان ئەنجامدا، هاوپەیمانان چەندین هەوڵیان دا بۆ شکاندنی هێڵەکانی ئەڵمانیا.
لە شوباتی ساڵی ١٩١٦ ئەڵمانییەکان هێرشیان کردە سەر پێگە بەرگرییەکانی فەرەنسا لە شەڕی ڤێردون کە تا مانگی کانوونی دووەمی ١٩١٦ بەردەوام بوو. ئەڵمانییەکان دەستکەوتی سەرەتایییان بەدەستهێنا، پێش ئەوەی هێرشە دژە فەرەنسییەکان دۆخەکە بگەڕێننەوە بۆ نزیک خاڵی دەستپێکی خۆیان. قوربانییەکان بۆ فەرەنسییەکان زیاتر بوون، بەڵام ئەڵمانییەکانیش قوربانییەکی زۆریان دا، لە ٧٠٠ هەزار بۆ ٩٧٥ هەزار قوربانی لە نێوان ئەو دوو شەڕکەرەدا هەبوو و دوابەدوای شەڕەکەش ڤێردون بە هێمای ئیرادە و خۆبەختکردنی فەرەنسی دانرا.
شەڕی سۆم هێرشێکی ئینگلیز و فەرەنسی بوو لە مانگی تەممووز تا تشرینی دووەمی ١٩١٦. ڕۆژی دەستپێکردنی لە ١ی تەممووزی ١٩١٦دا بوو و بوو بە خوێناویترین ڕۆژ لە مێژووی سوپای بەریتانیادا، کە ٥٧,٤٧٠ قوربانی لێکەوتەوە، لەنێویاندا ١٩,٢٤٠ کوژراو. بە گشتی هێرشی سۆمێ بووە هۆی کوژرانی ٤٢٠ هەزار بەریتانی، لەگەڵ ٢٠٠ هەزار فەرەنسی و ٥٠٠ هەزار ئەڵمانی. هەموو ئەم ژمارانەش تەنیا بەهۆی فیشەک و تەقینەوە نەبوو، بەڵکوو ئەو نەخۆشیانەی لە خەندەقەکاندا سەریان هەڵدا، بکوژێکی سەرەکی بوون لە هەردوو لا. بارودۆخی ژیان وایکرد کە نەخۆشی و هەوکردنی بێشومار ڕووبدات، وەکو پێی خەندەق، شۆکی توێکڵ، کوێربوون/سووتان بەهۆی گازی خەردەل، مێشوولە، تای خەندەق، ئەنفلۆنزای ئیسپانی.
